Giro 555 poster voor Honger in de Hoorn van Afrika (2011)
Door Freek Dijkstra
In de komende decennia zullen steeds meer mensen door klimaatverandering te maken gaan krijgen met voedseltekorten. De vraag hoe de mondiale gemeenschap hier mee om zal gaan is van groot belang. In deze column wil ik mij toeleggen op het onderzoeken van de beeldcultuur van Giro 555 aangaande de representatie van hongersnoden in Afrika. Een oud Christelijk beeldmotief, de Pietà, zal deze onderzoeking leiden door de geschiedenis van Westerse visies op hongersnoden.
In het Westers academisch denken zijn twee grote stromingen aangaande hongersnood te onderscheiden. Allereerst de bekende theorie van Thomas Malthus, aangeduid als de Malthusian Trap. Aan de hand van deze deterministische naturalistische visie, gebaseerd op Malthus’ observatie van konijnenpopulaties, zag Malthus dat een gegeven landoppervlakte slechts een beperkte bevolkingsgroei kan onderhouden. Op basis hiervan stelde hij een mathematisch schema op, waarbij hij aannam dat een hongersnood een onontkoombaar gegeven was. Het bevechten van een hongersnood zou daarom alleen het lijden van de hongerigen uitstellen of verlengen. Deze visie is van invloed geweest op de manier waarop de Britse overheid in 1845 omging met het uitbreken van de Great Famine in Ierland. Een mooie historische ironie wil dat deze Malthusian Trap een theorie is die alleen op voor samenlevingen van voor zijn eigen tijd toepasbaar is. Tijdens Malthus’ leven ontstonden verbeterde landbouwtechnieken die de oogst per vierkante meter verhoogden en in de vroege 20e eeuw vermeerderde deze opbrengst dramatisch door het gebruik van kunstmest. Halverwege de twintigste eeuw kwam daar de toepassing van genetische modificatie bij. Op basis van deze ontwikkelingen kon Amartya Sen in de late twintigste eeuw stellen dat hongersnood geen natuurlijk fenomeen was, maar een cultureel fenomeen. De oorzaak van hongersnood lag volgens Sen bij verdeling, niet bij de daadwerkelijke grootte van de voedselvoorraad. Zo hebben elites vaak nog wel te eten als de armste bevolkingslaag al aan hongersnood lijdt. Sens visie vertegenwoordigd de hedendaagse academische consensus.
Hoe zijn deze historische denkscholen terug te vinden in de beeldcultuur van Giro 555 en hoe helpt dit ons om Giro 555 beter te begrijpen?
De Pietà verschaft hierin duidelijkheid. Dit Christelijke beeldmotief, oorspronkelijk een Maria met een stervende Christus in haar armen, kent een lange geschiedenis van appropriatie en groot cultureel kapitaal. Binnen de Westerse beeldcultuur heeft de Pietà een direct effect van herkenning als icoon van menselijk lijden. De focus ligt op Maria en haar machteloze lijden, dat in één beeld met de oorzaak van haar lijden wordt samengebracht. Een voorbeeld van historische appropriatie van dit motief is de bekende Migrant Mother van Dorothea Lange. Binnen fotografie zijn dode kinderen vaak geen onderdeel van de Pietà, aangezien dit als te schokkend wordt ervaren.
Migrant Mother, Dorothea Lange (1936)
In de beeldcultuur van Giro 555 lijkt de Pietà het hoofdonderwerp, maar dit is een foutieve aanname. De Pietà fungeert in de foto’s van Giro 555 als een communicatief middel: een motief waarmee een verhaal wordt verteld. De onmiddellijke impact van het motief trekt de kijker naar de afbeelding en dient in de eerste plaats ter identificatie met de afgebeelde persoon. Ook wordt de urgentie van de situatie duidelijk door de implicatie van een stervend kind. De omgeving van de Pietà toont de impliciete reden van het lijden: omsingeld door droge, barre vlaktes en dode dieren zijn de enige oorzaken voor de hongersnood die aan de kijker worden gegeven natuurlijk van aard. De mensen staan bloot aan dit geweld, machteloos en schreeuwend om hulp. Dit beeld sluit aan bij de Malthusiaanse visie op hongersnood.
Hier worden we geconfronteerd met ogenschijnlijk onverenigbare aspecten binnen Giro 555. Het bestaan van Giro 555 is gegrond op de aanname dat een hongersnood iets is wat kan en moet worden bestreden. Hier kan een duidelijke link met het eerdergenoemde gedachtegoed van Sen worden gelegd. Tegelijkertijd worden hongersnood in hun beeldcultuur verklaart aan de hand van de directe natuurlijke omgeving waar de Pietà zich in bevindt, aansluitend op Malthus’ naturalistische determinisme. Dit levert een tegenstrijdigheid op, aangezien de aanname dat hongersnood kan en moet worden verholpen ervan uitgaat dat de rede voor een hongersnood niet alleen natuurlijk is, maar dat het juist primair een kwestie van welvaartsverdeling is. In dit visuele narratief behandeld Giro 555 alleen de symptomen en niet de daadwerkelijke oorzaken van hongersnoden. Als Giro 555 deze hongersnoden daadwerkelijk zou willen verhelpen, zou de welvaartsdistributie moeten worden aangevallen in hun beeldcultuur, en niet de droogte.
Giro 555 campagne Help Slachtoffers Hongersnood (2017)
Bovendien komt die droogte via milieuproblematiek vooral vanuit geïndustrialiseerde landen. Nu komt een hevigere tegenstrijdigheid in het spel. Giro 555 kan namelijk alleen bestaan binnen een systeem waarin de structurele scheve verhouding in welvaartsdistributie aan de orde is. De organisatie is nodig als geïncorporeerde demping van de defecten van het economische systeem dat deze armoede genereerd. Giro 555 is dus onderdeel van het in stand houden de mondiale welvaartsverdeling waarin de ‘Global North’ velen malen rijker is dan de ‘Global South’. Dit gegeven als oorzaak van het ontstaan van hongersnoden in Afrika wordt in de beeldcultuur van Giro 555 gedepolitiseerd. Michael Watts stelt dat het Westen de morele taak van het voorkomen van hongersnoden in retorische en academische zin op zich heeft genomen, maar dat ondanks het bestaan van de grootste voedsel surplus in de geschiedenis van de mensheid deze hongersnoden zich nog steeds voor doen in de mondiale periferie. Momenteel kan Giro 555 daarom niet een aanspraak maken op de ratio van de mensen waar ze geld van wenst te ontvangen.
Giro 555 heeft enkel een moreel appèl tot haar beschikking. Het benoemt met diens beeldcultuur niet de lange termijn-problematiek en oplossingen van hongersnoden, maar focust slechts op het ogenblikkelijke hongerlijden en de snelle oplossingen die dit kunnen verhelpen. Toch heeft het tot doel ‘honger de wereld uit te helpen’. Hoewel ik van mening ben dat de mensen die zich inzetten voor de geldinzameling tegen hongersnoden ook zeker geloven in het werk dat ze doen, is verandering noodzakelijk: dit is te zien in de opbrengsten van Giro 555 na hun oproepen, die sinds de jaren ‘80 sterke schommelingen doormaken en sterk zijn gedaald. De visuele presentatie van hongersnoden dient dus anders te worden aangepakt: anders blijven de afbeeldingen van Giro 555 slechts lege oproepen tot liefdadigheid, leidend tot toenemend cynisme onder het publiek over het bestrijden van hongersnoden.