What if…?
Het belang van alternatieve tijdsverlopen voor de moderne historicus
‘We can only hope. And try. On some other world, possibly it is different. Better. There are clear good and evil alternatives. Not these obscure admixtures, these blends, with no proper tool by which to untangle the components’.[1] Deze woorden over andere werelden werden opgeschreven door Philip K. Dick in zijn roman The man in the high castle. In deze roman vertelt Dick het verhaal van een alternatief universum: een omgeving die op onmiskenbare wijze verschilt van onze eigen belevingswereld. Een wereld waarin de Tweede Wereldoorlog is gewonnen door de nationaalsocialistische Duitsers, de keizerlijke Japanners en de fascistische Italianen. Dergelijke verhalen en verzinsels bevinden zich in het domein van de alternatieve geschiedenis: een populaire sciencefiction-stroming die vaak uitgaat van een situatie, waarin in de loop van de geschiedenis een enkele gebeurtenis anders heeft plaatsgevonden, met als gevolg een geheel ander tijdsverloop.[2]
Het verschijnsel alternatieve geschiedenis behoort niet alleen tot het gebied van de literatuur, maar heeft eveneens de belangstelling van professionele historici opgewekt. Er zijn meerdere theoretische werken geschreven die betrekking hebben op deze manier van fictieve geschiedschrijving en deze zullen hieronder behandeld worden. De bevindingen die hieruit volgen, zullen worden toegepast op twee verschillende casussen die eerst zullen worden beschreven. Deze casussen zijn twee alternatieve tijdsverlopen: de tijdlijnen uit de romans The man in the high castle (Philip K. Dick, 1962) en SS-GB (Len Deighton, 1978).[3] Beide romans werden in respectievelijk 2015 en 2017 eveneens in gelijknamige televisieseries uitgezonden en deze werden positief ontvangen.[4] Na deze casussen en theorieën zal de hoofdvraag van dit artikel worden beantwoord: wat is nu eigenlijk het nut van het beschrijven, bedenken en bestuderen van alternatieve geschiedenis. Zijn het slechts spannende fantasieën voor de geïnteresseerde sciencefiction-fan of hebben beschrijvingen van alternatieve geschiedverlopen ook nut voor de professionele historicus?
Casusbeschrijvingen
Geweld, terreur en onderdrukking
In The man in the high castle wordt het leven geschetst van enkele individuen in het jaar 1962, die leven in een samenleving die beheerst wordt door nationaalsocialistische waarden. De Amerikaanse Dick heeft ervoor gekozen om het verhaal grotendeels te doen afspelen op het Amerikaanse continent, alhoewel dit werelddeel in geen enkele wijze gelijk is aan het Amerika van zijn eigen tijd.[5] In Dicks alternatieve geschiedenis hebben de nazi’s de Tweede Wereldoorlog gewonnen door enkele historische meevallers. Door een enkele gebeurtenis die anders verliep dan in onze eigen geschiedenis, werd een kettingreactie van andere gebeurtenissen geactiveerd, welke ervoor zorgde dat een nazi-overwinning plausibel werd. Een enkele verandering had dus catastrofale gevolgen. De kerngebeurtenis, een belangrijk begrip bij alternatieve geschiedenis, is in het geval van The man in the high castle de moord op Franklin Delano Roosevelt.[6] In onze geschiedenis mislukte de poging van Giuseppe Zangara (1933). Deze Italiaanse immigrant vuurde vijf schoten op Roosevelt af, maar miste elke keer. In de tijdlijn van Dick schoot Zangara raak.[7]
Als gevolg van deze moord werd de New Deal politiek niet doorgevoerd, konden de Verenigde Staten de recessie niet te bovenkomen en slaagden de Amerikanen er niet in om de Britten van een Land Lease te voorzien.[8] Groot-Brittannië bleek hierna een makkelijke prooi voor de Duitse invasielegers en in 1947 capituleerden ook de Amerikanen aan de As-mogendheden na een Japanse landing op de westkust en een Duitse aanval op de oostkust. De Amerikaanse marine was door de voortdurende recessie vervolgens niet in staat om een krachtige vloot op te bouwen en de Japanse Teikoku Kaigun of de Duitse Kriegsmarine tegen te houden.[9]
Na de oorlog zetten de As-mogendheden hun ideale wereld op naar fascistische en nationaalsocialistische idealen. Europa werd bezet door Duitsland en Italië, de Sovjet-Unie werd teruggedrongen tot achter de Oeral en Japan vestigde haar hegemonie over Azië, Australië en Oost-Siberië. De voormalige Verenigde Staten werden verdeeld in een Japanse vazalstaat aan de westkust (de Pacifische Staten van Amerika), een Duits protectoraat in het zuidoosten (de Confederale Staten), een Duitse bezettingszone in het noordoosten en een neutrale scheidingszone in de Rocky Mountains.[10] De Duitsers pleegden ondertussen een tweede genocide op de volken van Afrika na de verovering van dit continent door hun bondgenoten. De genocide van de Holocaust was reeds in een vergevorderd stadium.[11]
Een interessante verhaallijn in het boek is de nieuwe spanning tussen Nazi-Duitsland en Keizerlijk Japan, die doet denken aan de Koude Oorlog. Dick lijkt hiermee de spanningen die in zijn eigen tijd bestaan tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie te projecteren op zijn zelfgecreëerde universum.[12] Ook schrijft hij over een vorm van liberaal verzet tegen de Duitse bezetters in de Verenigde Staten, waar het illegale boek The grasshopper lies heavy veelvuldig gelezen zou worden. In dit boek werd een alternatieve geschiedenis (let wel, een alternatieve geschiedenis binnen een verhaal van alternatieve geschiedenis) besproken waarin de geallieerden de Tweede Wereldoorlog wel hadden gewonnen om toch hoop te bieden in de tijd van geweld, terreur en onderdrukking.[13]
Innerlijke rivaliteiten
Een ander verloop van de historische zaken wordt gepresenteerd in het boek SS-GB van Len Deighton. In dit verhaal is de kerngebeurtenis Operation Seelöwe, de Duitse marinelanding in Groot-Brittanië. In onze geschiedenis mislukte het invasieplan al voor het begonnen was door de Britse heerschappij op zee en in de lucht, maar in dit verhaal is het de Duitsers blijkbaar toch gelukt om te landen op de Britse kusten. Panzer- eenheden hebben Londen ingenomen, Churchill is geëxecuteerd in Berlijn en koning George VI is als gijzelaar opgesloten in de Tower om de Britten van verzet te weerhouden.[14]
De Britten zetten een regering in ballingschap op in de Verenigde Staten, waar zij pleitten voor erkenning en interventie door de Amerikanen.[15] De Duitsers kenden in de tussentijd een sterke innerlijke strijd tussen de Wehrmacht, de SS en de Gestapo. De innerlijke rivaliteiten over atoomwapens en het recht om de bezetting te reguleren betekenden een direct gevaar voor de Duitse stabiliteit en een mogelijkheid voor het Britse verzet: dit sloot een deal met het Duitse leger om de Britse monarch naar Amerika te smokkelen en zo de SS voor gek te zetten. Ook hier is er dus een klein lichtpuntje en een kans op een betere toekomst te bemerken.[16]
Gemeenschappelijke kenmerken en verschillen
Bij deze twee casussen kunnen, voordat verder wordt ingegaan op wetenschappelijke theorieën, al een aantal gemeenschappelijke kenmerken van alternatieve geschiedbeschrijvingen worden benoemd. Allereerst zijn het verhalen die een alternatief universum beschrijven waarin – door een enkele gebeurtenis en de gevolgen hiervan – een geheel nieuwe realiteit ontstaat. Deze nieuwe realiteit is daarnaast een absolute breuk met onze realiteit en zou door ons vaak als eng en verwerpelijk worden beschouwd. Tot slot kennen alternatieve geschiedenisverlopen een glimpje hoop op een betere werkelijkheid voor de inwoners van de alternatieve historie. Er zijn echter ook verschillen te bemerken. Waar SS-GB sterk gericht is op de uiteindelijke setting en er verder weinig aandacht is besteed aan de manier waarop de alternatieve geschiedenis tot stand komt, is het achtergrondverhaal in The man in the high castle bijzonder uitgebreid. De beschrijving van de wereld is sterk gedetailleerd en komt bijna als plausibel over op de lezer.
Alternatieve toepassingen
Naast deze twee boeken zijn er natuurlijk nog vele andere alternatieve geschiedenisverhalen geschreven. De Tweede Wereldoorlog is een bijzonder populair onderwerp voor dit soort verhalen, mogelijk vanwege de ernstige gevolgen die een alternatieve uitkomst zou hebben gekend. In het boek (en de gelijknamige film) Fatherland van Robert Harris wordt bijvoorbeeld eveneens een nationaalsocialistische overwinning beschreven. Hier ligt de kerngebeurtenis bij D-Day: de geallieerden worden weer van de stranden afgejaagd en Duitsland weet vrede te sluiten met de Amerikanen. Niet alleen in boeken of televisieseries komen dit soort alternatieve geschiedenisverhalen voor: ook in videogames, zoals Wolfenstein, wordt een Duitse overwinning in de Tweede Wereldoorlog als uitgangspunt genomen.[17]
Toch moet niet worden gedacht dat de alternatieve geschiedverhalen beperkt blijven tot Duitse overwinningen en succesvolle Japanners. In zijn roman Ada or Ador, A family chronicle, beschrijft Vladimir Nabokov een wereld waarin Noord-Amerika succesvol werd gekoloniseerd door tsaristisch Rusland, Guido Morselli beschrijft een Frans-Italiaanse nederlaag in de Eerste Wereldoorlog in Contro-passato prossimo en de Nederlandse Thomas von der Dunk beschreef in Buren? een Nederlandse verovering van Duitsland in de zestiende eeuw. Het moge dus duidelijk zijn dat alternatieve geschiedenis toepasbaar is op vele onderdelen van de geschiedenis.[18]
Theoretische bevindingen
Het nut van contra-feitelijke geschiedenis
In eerste instantie lijken verhalen als dat van The man in the high castle slechts vermaak voor een geïnteresseerde lezer. Het zijn angstaanjagende beschrijvingen van vreemde werelden die op de een of andere manier lijken op onze eigen wereld, maar toch ook enorm van die wereld verschillen. Grant Rodwell meent in zijn werk Whose history? echter dat het belang van zogenoemde contra-feitelijke tijdsverlopen juist niet moet worden onderschat door de professionele historicus. Onder contra-feitelijke geschiedenis verstaat Rodwell de vormen van tijdsverloop, al dan niet bedacht door de mens, die wij als mensen niet als de reguliere geschiedenis beschouwen. Het zijn verhalen, plausibel of niet, die een alternatief voor onze eigen tijdsbeleving opwerpen [vaak verbonden aan een enkele gebeurtenis, zoals ook al eerder in dit essay werd gesteld].[19]
Rodwell noemt vervolgens twee motieven voor het bedenken van andersoortige geschiedenisverhalen. Allereerst is er het simpelste motief dat ook overeen lijkt te komen met het motief voor de geïnteresseerde lezer: het is gewoon heel leuk om dit soort verhalen te bedenken en het is een goede inspiratiebron voor romans, films en andere uitingen van de populaire cultuur. De verhalen die hieruit voortkomen noemt Rodwell ‘alternate history’. Dit motief is voornamelijk van belang voor enthousiaste amateurs.[20] Een tweede, veel interessanter motief is dat van de anti-determinatie.[21] Dit motief voor het bedenken van en fantaseren over andersoortige geschiedenissen is niet alleen nuttig voor amateurs, maar eveneens voor professionele historici.
Door te bedenken hoe de geschiedenis ook had kunnen lopen – al was het maar door de verandering van een enkele, specifieke (kern)gebeurtenis – vermijdt de historicus een grote valkuil: het behandelen van de (wereld)geschiedenis als een gedetermineerde, opwaartse lijn. Het zien van de geschiedenis als een teleologisch proces dat onvermijdelijk een enkel verloop kent richting het heden is namelijk een gevaar voor elke historicus. Deze zogenoemde ‘whiggish interpretation’ van de geschiedenis gaat ervan uit dat een voorgaande gebeurtenis onvermijdelijk leidt tot de volgende. Op deze wijze kan het voorkomen dat er onterechte causale verbanden worden gelegd tussen gebeurtenissen die oorspronkelijk niks met elkaar te maken hebben. Door te onderzoeken of en te erkennen dat omstandigheden ook anders hadden kunnen zijn, erkent de historicus, als kritisch observator van het verleden, juist het belang van toeval. Een essentieel onderdeel hiervan is het stellen van ‘what-if’ vragen: wat als Napoleon de slag bij Waterloo wel had gewonnen, wat als Hannibal Rome wel had bestormd of wat nu als de geallieerden de Tweede Wereldoorlog niet hadden gewonnen. Het stellen van dit soort ‘what-if’ vragen is typerend voor de professionele tak van de andersoortige geschiedenisverhalen: ‘counterfactual history’.[22] Juist binnen die ‘counterfactural history’ ligt een ongekende mogelijkheid voor de historicus om kritisch naar het verleden te blijven kijken.
Psychologische verdiepingen
In het wetenschappelijke vakgebied van de psychologie is dit tegenfeitelijke denken eveneens een bekend begrip. In het dagelijks leven zijn we constant bezig onszelf af te vragen wat er gebeurd zou zijn als we een specifieke beslissing op een andere manier hadden gemaakt. We stellen onszelf eigenlijk constant de eerdergenoemde ‘what-if’ vragen. Dit is vaak het geval na een zeer negatieve of juist zeer positieve ervaring; ‘wat als ik niet naar buiten was gegaan, was ik dan niet overvallen door de man met de bivakmuts?’ ‘Wat als ik niet naar de supermarkt was gegaan, dan was ik misschien niet de honderdduizendste klant geweest en had ik geen minuut gratis mogen winkelen.’ De beschreven voorbeelden zijn misschien wat extreem, maar illustreren op een goede manier hoe wij zelf omgaan met alternatieve geschiedenis in het dagelijks leven.[23]
Opvallend bij dit soort dagelijkse overpeinzingen en bij het bedenken van tegenfeitelijke verhalen is dat er twee constanten zijn. Ten eerste de vraagstelling in de vorm van ‘what if’ en ten tweede een bijbehorend gevolg. Het bedenken van alternatieve verhalen betekent dus dat wij zelf conclusies trekken uit het belang van onze gedachten. Volgens de psychologische theoretici Roese en Morrison zijn er twee belangrijke hoofdmotieven voor het bedenken van alternatieve gedachten: ten eerste biedt het de mogelijkheid om een verbetering toe te passen: we kunnen leren van onze fouten. Ten tweede kunnen we genoegen nemen met onze huidige situatie door te bedenken dat het allemaal veel erger had kunnen zijn. Tot slot is er nog een derde motief voor het bedenken van alternatieve tijdsverlopen: spijt. In zo’n spijt-geval houden wij onszelf bijvoorbeeld voor: ‘had ik die hond maar niet overreden, dan was alles nu beter’ of ‘had ik mijn buurvrouw maar niet neergeschoten, dan zat ik nu niet in de cel.’[24]
Aantrekkelijkheid en nut van alternatieve tijdscenario’s
De verhalen van Dick en Deighton zijn als romans duidelijke uitingen van populaire cultuur, net als de op de romans gebaseerde televisieseries. Het eerste doel van ‘alternate history’, zoals beschreven door Rodwell is dus al benoemd: alternatieve geschiedenissen zijn een bron van vermaak voor de geïnteresseerde lezer of kijker en bieden een inkijk in een andere wereld. Het feit dat 8 miljoen mensen The man in the high castle bekeken en meer dan 3,5 miljoen mensen SS-GB op de beeldbuis zagen verschijnen toont aan dat ook in de huidige tijd het idee van alternatieve geschiedenis nog altijd populair is bij het grote publiek.[25]
De tweede reden voor het schijven van tegenfeitelijke geschiedenis, de valkuil van het determinisme vermijden, is voornamelijk te zien in The man in the high castle. Het idee dat de geallieerden de Tweede Wereldoorlog onvermijdelijk zouden hebben gewonnen wordt ondermijnd door het presenteren van een uitgebreide alternatieve geschiedenis. Een enkele gebeurtenis verloopt anders (de moord op Roosevelt) en dit verandert het gehele verloop van de geschiedenis in dit universum. In SS-GB wordt minder aandacht besteed aan de specifieke kerngebeurtenis (Operation Seelöwe) en is dit motief minder helder. In het boek Fatherland wordt wel weer zeer specifiek gekeken naar het achtergrondverhaal. Een alternatieve internationale wereldorde, alternatieve oorlogen en andersoortige grootmachten spelen een hoofdrol in de detective die verder gericht is op een politieke moord in naoorlogs Nazi-Duitsland.
Verder voldoen de casussen aan de psychologische voorwaarden voor een alternatieve geschiedenistheorie. Ze zijn allereerst gefocust op een ‘what-if’ vraagstelling. Ze stellen in zekere zin allebei de vraag: wat als de Tweede Wereldoorlog niet zo zou zijn gelopen als in onze eigen geschiedenis? Vervolgens wordt er aan deze vraagstelling een conclusie verbonden met hoe zo’n wereld er uit zou zien. De psychologische motieven voor het bedenken van alternatieve tijdsverlopen, genoemd door Roese en Morrison, zouden eveneens toepasbaar kunnen zijn op de casussen. De boeken en series laten historici (en het brede publiek) zien hoe afgrijselijk (naar onze morele standaarden) een wereld onder nazi-bestuur zou zijn. Dit doet realiseren dat het in onze wereld nog niet eens zo slecht toeven is.
Het werkelijke nut van het onderzoeken en beschrijven van dit soort gedachten ligt naar mijn idee dan ook in de grote onderwijzende waarde. Alternatieve of tegenfeitelijke geschiedenis biedt niet alleen professionele historici, maar eveneens het brede publiek een educatie in en een herinnering aan de willekeurigheid van de loop van de geschiedenis. Het toont aan dat onze huidige wereld niet via een deterministische route is bereikt, dat enkele gebeurtenissen grote gevolgen kunnen hebben en dat toeval in de geschiedenis een rol speelt. Alternatieve geschiedenis helpt eenieder die zich met de geschiedenis bezighoudt om deze in perspectief te plaatsen. Geschiedenis is niet eenduidig en het verloop van die tijd is niet van tevoren vastgelegd: een kogel die wordt afgevuurd op een Amerikaanse president kan het lot van de wereldbevolking bepalen en een gelukte marinelanding kan resulteren in de executie van de bekendste Britse premier aller tijden. Het zijn misschien wat ver doorgevoerde voorbeelden, maar het helpt de historicus juist om te bekijken waarom zulke gebeurtenissen zo bepalend zijn geweest.
Conclusie
The man in the high castle en SS-GB zijn allebei voorbeelden van alternatieve geschiedenistheorieën, omdat ze uitgaan van een ‘what-if’ vraag en een hieraan verbonden conclusie. Ook andere romans, zoals Fatherland en Ada or Ador zijn voorbeelden van alternatieve geschiedschrijving. Tegenfeitelijke geschiedenis kan de professionele historicus helpen om niet in de valkuil van het determinisme te vallen en kan de geïnteresseerde lezer of kijker assisteren in het realiseren dat de eigen wereld misschien zo slecht nog niet is. Alternatieve geschiedenis is dus zeker minder onnodig dan het lijkt. Het kan de historicus dichter bij de geschiedenis brengen en is dat niet het uiteindelijke doel van geschiedbeoefening?
Het is de historicus dan ook aan te raden om zich te verdiepen in alternatieve geschiedenisverhalen, alhoewel ik niet zo ver zou willen gaan om te beweren dat de historicus zelf alternatieve geschiedenisverhalen voor een breed publiek moet schijven. Natuurlijk kunnen historici auteurs van fictieve verhalen adviseren bij het opstellen van hun werk, maar het hoeft geen verplichting van de historicus te zijn. Het lijkt me daarentegen een verbreding voor elke historicus wanneer hij of zij binnen regulier wetenschappelijk onderzoek ook de mogelijkheid van een alternatief geschiedverloop meeneemt. Deze bedenkingen en twijfels bij het traditionele verhaal, de oorspronkelijke feiten en de vermeende causale verbanden zullen dan juist voor een diepere analyse van historische vraagstukken zorgen. Alternatieve geschiedenis ondermijnt weliswaar de onvermijdelijkheid van de traditionele geschiedenis, maar dit lijkt mij helemaal niet zo’n slechte zaak.
Literatuurlijst
Arabian, Alex, ‘Amazon’s viewing numbers leak with “Man in the high castle” scoring big’ (versie 16 maart 2018), https://theplaylist.net/amazon-viewing-numbers-20180316/ (30 oktober 2019).
Bradley, Darren, ‘Multiple universes and observation selection effects’, American philosophical quarterly 46 (2009) 1, 61-70.
Crease, Robert P., ‘The father of parallel universes’, Nature 465 (2010) juni, 1000-1001. – Deighton, Len, SS-GB (Londen 1978).
Dick, Philip K., The man in the high castle (New York 1962).
Dunk, Thomas von der, Buren? (Utrecht 2005).
Gilbey, Ryan, ‘SS-GB review – London is falling in chilling alt-history of second world war’ (versie 15 februari 2017),https://www.theguardian.com/film/2017/feb/15/ss-gb-review-berlin-film-festival-bbc1- miniseries (31 oktober 2019).
Goodman, Tim, ‘Critic’s Notebook: ‘The man in the high castle’ is so good now because it’s so real now’ (versie 31 oktober 2018), https://www.hollywoodreporter.com/bastard-machine/critics-notebook-man-high-castle-is-good-now-because-real-now-1156620 (31 oktober 2019).
Grever, Maria en Harry Jansen, De ongrijpbare tijd. Temporaliteit en de constructie van het verleden (Hilversum 2001).
Harris, Robert, Fatherland (Londen 1992).
Holder, Rodney D., ‘The realization of infinitely many universes in cosmology’, Religious studies 37 (2001) 3, 343-350.
Lunning, Frenchy, ‘Counterfactual histories, parallel universes, and possible worlds’, Mechademia 10 (2015) 1, 13-17.
Morselli, Guido, Contro-passato prossimo (Milaan 1975).
Nabokov, Vladimir, Ada or Ador, A family chronicle (New York 1969).
Rodwell, Grant, Whose history? (Adelaide 2013).
Roese, Neal J. en Mike Morrison, ‘The psychology of counterfactual thinking’, Historische Sozialforschung 34 (2009) 2, 16-26.
Suellentrop, Chris, ‘Beatles sing in German, and a Nazi flag waves’ (versie 10 juni 2014), https://www.nytimes.com/2014/06/11/arts/video-games/an-alternate-1960-in-wolfenstein-the-new-order.html (11 maart 2020).
Taylor, DJ, ‘SS-GB and the what-if novels that alter history’ (versie 17 februari 2017), https://www.theguardian.com/books/2017/feb/17/ss-gb-what-if-novels-alter-history (31 oktober 2019).
The Irish News, ‘“Slurred Reich”: BBC’s SS-GB loses third of viewers’ (versie 27 februari 2017),https://www.irishnews.com/magazine/2017/02/27/news/-slurred-reich-bbc-s-ss-gb-loses-third-of-viewers-946417/ (31 oktober 2019).
Wikimedia Commons, ‘The man in the high castle. Plausible world map’ (versie 19 mei 2019), https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Man_in_the_High_Castle_Plausible_World_Map.png (31 oktober 2019).
[1] Philip K. Dick, The man in the high castle (New York 1962) 227.
[2] Dick, The man in the high castle, 10-15.
[3] DJ Taylor, ‘SS-GB and the what-if novels that alter history’ (versie 17 februari 2017), https://www.theguardian.com/books/2017/feb/17/ss-gb-what-if-novels-alter-history (31 oktober 2019).
[4] Tim Goodman, ‘Critic’s Notebook: ‘The man in the high castle’ is so good now because it’s so real now’ (versie 31 oktober 2018), https://www.hollywoodreporter.com/bastard-machine/critics-notebook-man-high-castle-is-good-now-because-real-now-1156620 (31 oktober 2019); Ryan Gilbey, ‘SS-GB review – London is falling in chilling alt-history of second world war’ (versie 15 februari 2017), https://www.theguardian.com/film/2017/feb/15/ss-gb-review-berlin-film-festival-bbc1-miniseries (31 oktober 2019).
[5] De samenleving die Dick schetst, kent voornamelijk andere politieke kenmerken (totalitaire in plaats van democratische regimes) en andere sociale kenmerken (geïnstitutionaliseerd racisme zorgt voor de uitroeiing van bepaalde bevolkingsgroepen).
[6] De kerngebeurtenis is de eerste gebeurtenis die in de alternatieve geschiedenis anders is dan in onze eigen geschiedervaring. Als gevolg van de kerngebeurtenis ontwikkelt de alternatieve geschiedenis zich steeds verder.
[7] Dick, The man in the high castle, 70-73. Met de New Deal politiek werd getracht de Amerikaanse economie te doen herleven. Dit moest ondermeer gebeuren door grootschalige publieke bouwprojecten en hervorming van het Amerikaanse bankwezen.
[8] Ibidem, 71-72. Met de Land Lease Act kon de Amerikaanse overheid als neutrale partij toch wapens leveren aan een 8strijd leverende partij als Groot-Brittannië.
[9] Ibidem, 20-25. De Teikoku Kaigun en de Kriegsmarine waren de vloten van respectievelijk Keizerlijk Japan en Nazi-Duitsland. Wikimedia Commons, ‘The man in the high castle. Plausible world map’ (versie 19 mei 2019),
[10]https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Man_in_the_High_Castle_Plausible_World_Map.png (31 oktober 2019).
[11] Dick, The man in the high castle, 97-101.
[12] Ibidem, 178-181.
[13] Ibidem, 12-14.
[14] Len Deighton, SS-GB (Londen 1978) 13; 64; 110.
[15] Deighton, SS-GB, 124
[16] Ibidem, 71; 115; 243.
[17] Robert Harris, Fatherland (Londen 1992); Chris Suellentrop, ‘Beatles sing in German, and a Nazi flag waves’ (versie 10 juni 2014), https://www.nytimes.com/2014/06/11/arts/video-games/an-alternate-1960-in-wolfenstein-the-new-order.html (11 maart 2020).
[18] Vladimir Nabokov, Ada or Ador, A family chronicle (New York 1969); Guido Morselli, Contro-passato prossimo (Milaan 1975); Thomas von der Dunk, Buren? (Utrecht 2005).
[19] Grant Rodwell, Whose history? (Adelaide 2013) 82-85.
[20] Rodwell, Whose history?, 85.
[21] Ibidem, 86-89.
[22] Ibidem, 86
[23] Neal J. Roese en Mike Morrison, ‘The psychology of counterfactual thinking’, Historische Sozialforschung 34 (2009), 16-26, aldaar 16-17.
[24] Roese en Morrison, ‘The psychology of counterfactual thinking’, 17; 20-22.
[25] Alex Arabian, ‘Amazon’s viewing numbers leak with “Man in the high castle” scoring big’ (versie 16 maart 2018), https://theplaylist.net/amazon-viewing-numbers-20180316/ (30 oktober 2019); The Irish News, ‘“Slurred Reich”: BBC’s SS-GB loses third of viewers’ (versie 27 februari 2017), https://www.irishnews.com/magazine/2017/02/27/news/-slurred-reich-bbc-s-ss-gb-loses-third-of-viewers-94641/ (31 oktober 2019).