Geschreven door Loes van Deursen
De vader van een vriendin overleed een paar maanden geleden. Ik, die nooit echt heb gerouwd, vroeg aan mijn moeder wat ik moest doen. Moest ik haar bellen? Een kaartje sturen misschien? “Stuur maar een appje” reageerde mijn moeder op de vraag. “Die wordt waarschijnlijk al overdonderd met telefoontjes en kaartjes. Stuur maar ‘gecondoleerd’ en dat je haar veel sterkte wenst.” En dat is wat ik toen gedaan heb. Maar het voelde niet juist, niet kloppend. Rouw is één van de heftigste emoties die een mens kan voelen. Het voelt oneerlijk en er is niks aan te doen. Je bent iets kwijt wat niet meer terug te krijgen is. Het is eenzaam en verdrietig. Het is iets definitiefs. Een appje voelt dan oppervlakkig, onpersoonlijk. Een simpele uitweg om er niet mee om te hoeven gaan dat iemand die jij kent plots iets is verloren en het daar misschien wel heel moeilijk mee heeft.
Alhoewel het rouwproces dat ik ben doorgaan toen mijn opa overleed niet lang of emotioneel heftig was, heb ik toch best wat condoleance appjes binnengekregen. Maar deze voelden vergelijkbaar met de enorme hoeveelheid “gefeliciteerd” appjes die je op je verjaardag ontvangt. Er zit geen inhoud achter. Het is misschien fijn om te weten dat mensen aan je denken, het is ook niet meteen vervelend als je zo’n appje krijgt, maar je wordt er ook niet veel gelukkiger van. Misschien is dit alleen mijn persoonlijke ervaring, misschien ook niet. Maar wat ik met zekerheid kan zeggen is dat dit 20 jaar geleden totaal anders was.
De invloed van sociale media is de afgelopen jaren zo erg toegenomen dat het onontkoombaar in onze maatschappij is verweven. Bijna elke vorm van menselijke interactie is hierdoor in zekere zin veranderd. Zo ook de communicatieve uitwisselingen die plaatsvinden bij het overlijden van een persoon. Ik ben daarom benieuwd wat de invloed van sociale media is op de manier waarop individuen nu rouwen en of dit een positief of negatief effect heeft op het rouwproces. In dit literatuuronderzoek ga ik proberen hier een overzicht van te geven. Hierbij ga ik in op het effect van online herinneringen van een overledene, de manier waarop we online condoleances uitwisselen en de invloed die populaire media hebben op onze beleving van rouw.
De online geest blijft achter Rouw is het proces dat men ondergaat na het verliezen van een geliefde of een geliefd object. Het ontstaat doordat een geliefd object niet meer bestaat en er ook geen mogelijkheid is om dit object terug te brengen. Volgens Freud (1917) wordt op het moment dat iemand rouwt, alle libido uit de verbinding met dit object teruggetrokken. Met dit libido bedoelt Freud de band die iemand met het verloren object deelde. Denk hierbij aan een bepaald gevoel wat iemand krijgt bij het denken aan een specifiek persoon. Deze band is altijd uniek en is niet terug te halen als het object niet meer bestaat. Wat volgens Freud hierna gebeurt is dat men zich afzet tegen de realiteit door zich vast te klampen aan het object, of in dit geval het idee van het object, wat diegene is verloren. Uiteindelijk ziet men toch de realiteit in en worden de herinneringen van het libido dat bij het object hoorde stopgezet, waardoor het rouwproces klaar is (Freud, 1917). De persoon heeft zijn vrijheid weer terug en komt over de rouw heen. Men zal de persoon altijd nog herinneren, maar men heeft niet meer dezelfde aantrekking tot het verloren object als eerst.
Ik ben bang dat door de komst van sociale media, het proces wat Freud beschrijft, uitgerekt zal worden. De eerste stap in het rouwproces - het vastklampen aan het idee van het verloren object - zou wel eens veel meer tijd kunnen gaan vergen door de aanwezigheid van sociale media. Waar men vroeger alleen eigen herinneringen en wellicht een paar foto’s van een overledenen had, heeft iedereen tegenwoordig een uitgebreid online profiel met foto’s, Tweets, WhatsApp-gesprekken, enzovoort. Een persoon in de rouw heeft hierdoor een oneindige stroom aan flarden van wie de overledene ooit was, die hij elk moment zou kunnen bekijken. Hierdoor zou een persoon die diep in de rouw zit, wel eens kunnen blijven hangen in het proces van acceptatie dat het verloren object ook echt verloren is en niet meer terugkomt.
Het is verleidelijk herinneringen van een overledene op te halen via diens online profiel. Dit kan naar mijn mening de eerste paar weken na het verlies ook zeker geen kwaad. Maar wanneer men constant aan de overleden persoon herinnerd wordt (bijvoorbeeld door een Snapchat herinnering waarin de overledene te zien is, of een melding van je foto’s app met “een terugblik op je vakantie met Henk van 2 jaar geleden!”), kan dit weleens schadelijk zijn voor het rouwproces.
Uit een onderzoek van Pennington (2013) is gebleken dat jonge mensen vaak nog waarde hechten aan het online Facebookprofiel van een overledene. Ze vinden het nuttig om af en toe nog terug te kunnen kijken naar het oude profiel van de overledene. Wat echter bijna unaniem uit het onderzoek kwam, was het feit dat wanneer een geliefde van de overledene het overgebleven Facebookprofiel overnam en dingen ging plaatsen, dit extreem moeilijk was voor de andere achtergeblevenen. De jongeren werden telkens opnieuw aan de dood van hun vriend herinnerd, zonder dat dit hun eigen bewuste keuze was (Pennington, 2013). Ze konden niet naar het profiel gaan wanneer zij daar zelf behoefte aan hadden. In plaats daarvan werden ze onaangekondigd met een melding overvallen. Dit was schadelijk voor het rouwproces.
Dit artikel kwam uit 2013, maar tegenwoordig zijn er nog veel meer manieren waarop men telkens opnieuw aan een overleden persoon herinnerd kan worden. Dit geeft een individu in de rouw per definitie ook meer mogelijkheid zich vast te klampen aan een object en niet te accepteren dat het object voor altijd weg is, wat volgens Freud (1917) noodzakelijk is voor het rouwproces. Het is maar de vraag hoe schadelijk dit voor mensen kan zijn en tot hoever dit door kan slaan. Het kan voor veel mensen juist helpen om af en toe terug te kunnen denken aan een overledene door middel van online herinneringen, maar het kan ook compleet de andere kant op gaan. Neem als voorbeeld de Black Mirror aflevering “Be Right Back” (Armstrong & Brooker, 2013), waarin op basis van opgeslagen data over een overledene, een volledige kopie van de persoon wordt gemaakt, wat het voor de achtergeblevene onmogelijk maakt om over de rouw heen te komen.
Condoleances via WhatsApp Door de normalisering van online conversaties in de laatste paar jaren, is ook de manier waarop men steun betuigt aan de geliefde van een overleden persoon, veranderd. Als iemand overlijdt is steun van naasten ontzettend belangrijk voor het rouwproces. Deze steun was voorheen altijd in fysieke vorm, maar staat nu in concurrentie met steun via sociale media (Fakhruroji, 2021). Vooral het medium WhatsApp nodigt uit een waardige vervanging te zijn voor de traditionele manieren (via een kaartje, telefoongesprek of fysieke ontmoeting) van steunbetuiging.
Uit een onderzoek van Fakhruroji (2021) bleek dan ook dat mensen WhatsApp als goed medium zagen om te rouwen. Vooral in de pandemietijd, waarin het niet altijd mogelijk was om naar een begrafenis te komen, vonden de deelnemers het gepast hun condoleances via WhatsApp te uitten.
Toch ben ik van mening dat we WhatsApp niet zo snel als vervanging voor menselijke interactie moeten kiezen. Ik denk dat aan het uiten van condoleances via WhatsApp, twee kanten zitten; de zender en de ontvanger. Voor de zender is het volgens Fakhruroji (2021) zo dat 1. WhatsApp een geschikt medium is om condoleances te uiten 2. Mensen het gevoel hebben dat ze door de rouwexpressie via WhatsApp niet meer genoodzaakt zijn om fysieke condoleances te uiten (bijvoorbeeld door naar een begrafenis te gaan) 3. De normen die rond het traditionele rouwproces gelden, zoals het wensen van sterkte of vormen van religieuze steun, nog steeds kunnen worden toegepast bij virtueel rouwen. Als je dit zo opgesomd ziet staan, zou je kunnen stellen dat een condoleance via WhatsApp, in ieder geval voor de zender, een effectieve en doeltreffende manier is om steun te betuigen.
Maar hoe is dit voor de ontvanger in deze situatie? Is een appje met condoleance een succesvolle en betekenisvolle communicatieve uitwisseling, die zo van belang is voor een persoon in de rouw? Moet zo een belangrijke communicatieve uitwisseling niet binnen een praktijk (of gemeenschap) plaatsvinden? Een praktijk is een sociale activiteit die onderdeel is van een groter geheel van normen, waarden en verwachtingen. In van Gerwen (2018) wordt uiteengezet waarom WhatsApp niet voldoet aan de eisen van een praktijk. Van Gerwen (2018) legt uit dat praktijken centrale objecten hebben, die door middel van subjectieve regels de omgang van deelnemers met de objecten organiseren. Praktijken zijn goed voor de menselijke ontplooiing en binnen een praktijk is het belangrijk dat de deelnemers de deugden eerlijkheid, rechtvaardigheid en moed waarborgen. Een laatste eis aan een praktijk, is dat deelnemers bij elkaar aanwezig zijn. WhatsApp is door het ontbreken van fysieke aanwezigheid al geen praktijk. Maar ook als je kijkt naar de deugden die van belang zijn, mist WhatsApp significante onderdelen van een praktijk. Volgens van Gerwen (2018) kan men namelijk maar beter niet al te eerlijk zijn bij het sturen van een appje. Door het gemis van fysieke aanwezigheid is het namelijk gemakkelijk dingen verkeerd op te vatten. Maar deze diplomatie creëert inherent een bepaalde afstand, een bepaalde mate van onpersoonlijkheid. Toch is het wel lekker makkelijk. Een appje sturen is wat anoniemer dan in levende lijve communiceren. Zodra een sociale situatie wellicht ongemakkelijk of spannend dreigt te worden, is WhatsApp een geweldig alternatief om de sociale dreiging niet onder ogen te hoeven komen. Je hoeft niet om te gaan met de emoties van een ander en daarbovenop loopt de communicatie niet eens lineair, waardoor je alle tijd hebt een gepaste reactie te verzinnen die jou er goed uit laat zien.
Het medium WhatsApp geeft zeker mogelijkheid tot een bepaalde vorm van communicatie, maar in mijn ogen geeft het geen mogelijkheid tot betekenisvolle communicatie. Het is een medium dat bijvoorbeeld handig is voor het regelen van afspraken of het vragen wanneer het tentamen ook alweer is. Hierdoor hou je contact met de praktijken waar je je op dat moment niet in levende lijve bevindt en dat is handig (van Gerwen, 2018). Maar verder dan dat is WhatsApp geen waardige vervanging voor face-to-face interacties.
Als we dan terugkijken naar steun betuigen aan een persoon in de rouw, is WhatsApp niet het geschikte medium om dit te doen. Rouw is een gecompliceerde emotie, waar ook nog eens meer gecompliceerde gedachtes en processen bij komen kijken. Voor de zender van de steunbetuiging is WhatsApp misschien het ideale medium, maar het is belangrijk in het achterhoofd te houden dat dit voor de ontvanger hoogstwaarschijnlijk niet dezelfde communicatieve waarde zal hebben als bijvoorbeeld een telefoontje of een face-to-face bezoek.
Toch valt er ook wat voor WhatsApp als medium voor condoleances te zeggen. WhatsApp is dan misschien wel geen praktijk, maar voor een condoleance van iemand die verder van je afstaat is dat misschien ook wel niet nodig. Een WhatsAppbericht kan namelijk ook als vervanging voor het sturen van een kaart dienen. Bij het sturen van een kaart vindt ook geen lineaire of fysieke communicatie plaats, maar dit is niet erg. Het gaat hierbij voornamelijk om de achterliggende gedachte van de zender. Als iemand die je normaal niet veel spreekt of die ver van je af staat, je een steunbetuiging via WhatsApp stuurt, kan dit een troostend effect hebben. Het is dan misschien niet zo zeer het specifieke appje dat je troost, maar eerder het feit dat iemand aan je denkt, zelfs als deze persoon ver van je afstaat. Iemand die normaal niet de moeite zou nemen een kaart te sturen, kan door het gemak van WhatsApp de barrière om contact op te zoeken namelijk makkelijker overbruggen. De condoleances via WhatsApp kunnen dus als een extra steunbetuiging van de mensen die verder van je afstaan dienen.
Rouw in populaire media Dat technologische ontwikkelingen invloed hebben op de manier waarop we naar bepaalde zaken kijken is onderhand wel duidelijk. Toch heb ik het in de eerste twee delen van dit paper voornamelijk gehad over persoonlijke situaties. Hiermee bedoel ik, de manier waarop individuen zich profileren op sociale media en de manier waarop mensen door de invloed van een bepaald medium, anders met rouw omgaan. In het laatste deel van dit paper, ga ik de situatie vanaf een hoger perspectief bekijken, door te analyseren op wat voor manier representatie van rouw in populaire media, onze definitie van rouwen en hoe je dat doet, heeft veranderd.
Dit ga ik doen aan de hand van een hoofdstuk uit het boek “Death, Dying and Bereavement. Contemporary perspectives, institutions, and practices (Granek, 2015).” Volgens Granek (2015) is het concept van rouwen de laatste jaren veranderd. Waar rouw eerst als een normale reactie op het overlijden van een geliefde werd gezien, is de perceptie van rouw veranderd naar een mentale ziekte waarbij psychologische of medische interventie nodig is. Volgens Granek (2015) is rouw een construct geworden met een duidelijk beginpunt, middenstuk en eindpunt, waarbij men zo snel mogelijk de rouwarbeid moet uitvoeren en weer door moet gaan met het leven. Dit is de situatie die in Noord-Amerika aan de gang is, maar ook in onze maatschappij is dit uitgangspunt toepasbaar. Rouw is ook in Nederland iets waar zo snel mogelijk doorheen gewerkt moet worden. Als het niet snel genoeg over gaat krijg je de diagnose “complexe rouwstoornis (Thuisarts.nl, 2021).”
Dat we zo gefocust zijn op het verzetten van rouwarbeid en zo snel mogelijk “beter” worden, heeft te maken met de manier waarop rouw de laatste 30 jaar gerepresenteerd is in de media. De voornaamste manier waarop het psychologische construct van rouw in de publieke sfeer is gekomen, is door het medium film. Neem bijvoorbeeld de film “Ordinary People.” In deze film wordt aan kijkers geleerd dat ‘te lang’ rouwen iets ontzettend gevaarlijks is. Te lang rouwen zou bijvoorbeeld leiden tot klinische depressie, zelfmoord, ziekenhuisopnamen en PTSS. Alhoewel deze gevolgen misschien maar in een heel enkel geval voorkomen, geeft een film hiermee wel de impressie dat rouw iets onnatuurlijks is en zo snel mogelijk moet stoppen, zo nodig met therapie (Granek, 2015).
Ook in populaire televisieprogramma’s wordt een bepaalde standaard gezet wat betreft normaal gedrag rondom het verlies van een geliefde. Granek (2015) noemt hier het voorbeeld van het programma “9/11 Widow Stuck in Her Grief” van Oprah Winfrey en Dr. Phil. In deze show legt Dr. Phil aan zijn kijkers uit hoe gerouwd moet worden. Hij vertelt over de vier stadia van rouw en wat men allemaal moet doen om goed te rouwen. Ook vertelt hij dat men meteen actie moet ondernemen nadat een geliefde is doodgegaan. Volgens Dr. Phil heelt tijd niks en is dit alleen maar verloren tijd. Het heeft geen nut om verdrietig te zijn dus moet je maar meteen iets positiefs gaan doen met je verdrietige energie. Volgens hem moet men door rouw “heen werken” en niet de tijd nemen. Men moet zo snel mogelijk weer terug aan het werk en als het niet snel genoeg lukt, professionele hulp zoeken. Dr. Phil differentieert hier een juiste en foute manier om te rouwen. In de realiteit werkt rouwen niet zoals hierboven beschreven staat en zijn veel mensen een lange tijd verdrietig (Granek, 2015).
Doordat rouw een veelbesproken construct in populaire media is geworden, zijn er bepaalde voorwaarden en normen ontstaan over hoe men wel of niet moet rouwen. Veel van deze eisen zorgen voor een enorme last op de schouders van een persoon in de rouw. Een significant deel van de mensen die rouwen zullen bijvoorbeeld nooit kunnen accepteren dat ze iemand zijn verloren. Maar door de druk vanuit de media en publieke sfeer om dit wel te accepteren, kunnen mensen een gevoel van schaamte voelen als het niet lukt (Granek, 2015). Ook ligt het gevaar op de loer dat men veel te snel weer terug aan het werk gaat terwijl men daar helemaal nog niet klaar voor is, wat uiteindelijk zelfs kan leiden tot langdurige psychische klachten.
Bovengenoemd heb ik drie manieren besproken waar sociale media de manier waarop we rouwen heeft beïnvloed. Ik heb besproken dat de enorme online opslag aan herinneringen van een overleden persoon steun kan bieden bij het rouwproces, maar dat ook het gevaar op de loer ligt dat men in de rouw blijft hangen. Hierna ben ik ingegaan op de waarde van condoleances via WhatsApp en dat deze geen vervanging kunnen bieden voor andere vormen van steunbetuiging, zoals een telefoongesprek of een face-to-face gesprek. Echter, WhatsApp condoleances kunnen een kleine toevoeging zijn aan de steunbetuigingen, mits deze worden gegeven door contacten die ver weg staan van de persoon in de rouw en die anders niks hadden gedaan. Als laatste heb ik laten zien wat de invloed van de populaire media, film en televisie zijn op de manier waarop wij als maatschappij naar rouw kijken. Hierbij heb ik duidelijk gemaakt dat populaire media ervoor hebben gezorgd dat er een algemene consensus is ontstaan over juist en onjuist rouwen, wat schadelijk kan zijn voor kwetsbare mensen in de rouw.
Ik ben van mening dat men vooral moet onthouden dat rouw een persoonlijk proces is. Iedereen doorloopt het rouwproces anders. Er is dan ook geen manier om “goed” te rouwen. Mensen moeten vooral doen waar ze zich goed bij voelen, maar het is wel van belang de invloed van sociale media in hun achterhoofd te houden.
Literatuurlijst
Armstrong, J., & Brooker, C. (Schrijvers), & Harris, O. (Regisseur). (2013, 11 februari). Be Right Back (Seizoen 2, Aflevering 1) [Aflevering tv-serie]. In Brooker, C. (Producent), Black Mirror. Zeppotron.
Fakhruroji, M. (2021). Texting condolences on WhatsApp as a mediatized mourning practice. Human Behavior and Emerging Technologies, 3(5), 677-686. https://doi.org/10.1002/hbe2.309.
Freud, S. (1985). Rouw en melancholie. In Psychoanalytische theorie 1 (pp. 65-92). Boom.
Gerwen van, R. (2018). Internet. In R. van Gerwen. (Red.), Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen (pp. 15-40). Klement, Uitgeverij.
Granek, L. (2015). The Psychologization of Grief and Its Depictions Within Mainstream North American Media. In M. Stillion, & T. Attig. (Reds.), Death, Dying, and Bereavement: Contemporary Perspectives, Institutions, and Practices (1ste editie, pp. 105–120). Springer Publishing Company.
Pennington, N. (2013). You don't de-friend the dead: An analysis of grief communication by college students through Facebook profiles. Death studies, 37(7), 617-635. https://doi.org/10.1080/07481187.2012.673536.
Thuisarts.nl. (2021, 2 februari). Ik rouw. Thuisarts.nl. Geraadpleegd op 27 mei 2022, van https://www.thuisarts.nl/rouw/ik-rouw#:~:text=Het%20maakt%20u%20somber%3B%20u,kan%20overgaan%20in%20een%20depressie.&text=U%20kunt%20in%20een%20periode%20van%20rouw%20ook%20een%20tevreden%20gevoel%20hebben.