Dit is het eerste artikel in een reeks artikelen over Russische geschiedenis en communisme.
Auteur: Teun van Kasteel
Het vuur van de ideologische strijd tussen de gevestigde orde en revolutionair links – en binnen revolutionair links zelf – woedt nog altijd voort. Ook het academisch gebied is hiervoor een belangrijk strijdtoneel gebleven. Historici met uiteenlopende politieke overtuigingen verwijten elkaar regelmatig korte metten te maken met een objectieve benadering van de geschiedenis. Deze polemiek, die vaak nieuwe perspectieven en nuances voortbrengt, is voor de geesteswetenschapper uiterst interessant. De schijnobjectiviteit van historische werken – en daarbij in het bijzonder de biografie – resulteert echter ook in misleiding door selectiviteit in bronnenonderzoek en zelfs geschiedvervalsing, zoals men bijvoorbeeld ook terugziet in de documentaire The Death of Yugoslavia (1995) en de Russische televisieserie Trotskij (2017). Deze kwestie kan nog beter worden geïllustreerd aan de hand van de polemiek omtrent de vooraanstaande biografie van Leon Trotski door de gerenommeerde Britse historicus Robert Service. Hoe past deze biografie van Trotski door Robert Service in de ideologische strijd tussen revolutionair links en het anticommunisme?
Om zijn trilogie van eerdere biografieën over Lenin en Stalin af te sluiten bracht Robert Service in 2009 zijn boek Trotsky: A Biography uit.[1] Het werk won in het jaar van uitgave de Duff Cooper-prijs en werd door de gevestigde pers goed ontvangen. Zo verklaarde politiek filosoof John Gray in de Literary Review: ‘[Robert Service] has given us the best biography of Trotsky to date, and there seems little reason why anyone should write another’.[2] Volgens Simon Sebag Montefiore – een van de grootste namen in de bestudering van de Russische geschiedenis – was het werk van Service baanbrekend in een historiografie die van oudsher gedomineerd werd door Sovjethagiografen enerzijds en trotskistische sympathisanten buiten de Sovjet-Unie anderzijds.[3] Service bekleedde daarentegen decennialang functies bij prestigieuze onderzoeksinstituten, waaronder the Hoover Institution – een Amerikaanse conservatieve denktank die zich inzet voor ‘individuele, economische en politieke vrijheid’.[4]
De betrokkenheid van Service bij een conservatieve instelling is met het oog op zijn werk niet verrassend: een objectieve houding jegens revolutionair links verdwijnt bij nader onderzoek als sneeuw voor de zon. Zo hintte zijn schrijfstijl in eerdere werken al op anticommunisme: ‘[…] vast intellectual and political detritus existed where the seeds of Marxist communism could breed.’[5] Voor de publicatie van Trotsky: A Biography hield hij deze houding aan. Volgens de historicus zat er figuurlijk nog leven in Trotski – en als de ijsbijl van Stalins huurmoordenaar zijn werk niet had gedaan, hoopte hij alsnog een einde aan de persoon Trotski te maken met zijn biografie.[6] Is dit anticommunisme ook terug te zien in het werk zelf?
Er is op zijn minst sprake van een poging tot karaktermoord op Trotski. Zo stelt Service dat Trotski door veel van zijn partijgenoten werd beschouwd als principeloos.[7] Deze bewering ondersteunt hij door te verwijzen naar een brief van Stalin uit 1910, geadresseerd aan een kameraad vanuit ballingschap in het noorden van Rusland.[8] Een enkele brief uit deze periode kan niet als representatief worden beschouwd voor de mening van alle partijleden en is dus geen geschikte bron voor zulke beweringen.[9] Bovendien verdraait Service de ideologische overtuigingen van Trotski moedwillig door het selectieve gebruik van bronmateriaal. Zo zou Trotski volgens Service een voorstander zijn geweest van staatsinterventie in de kunst en daarmee de basis hebben gelegd voor het culturele stalinisme.[10] Hiervoor verwijst Service naar Literatuur en revolutie. Trotski stelt hierin juist dat de Partij geen controle zou moeten uitoefenen over kunst en cultuur, maar enkel een assisterende rol moest vervullen.[11] Ten slotte beweert Service dat Trotski zijn antifascistische aanhang teleurstelde door de vooroorlogse Derde Franse Republiek en Nazi-Duitsland als ‘even fout’ te bestempelen.[12] Hiervoor draagt Service geen bronmateriaal aan. Het tegendeel is echter wel te bewijzen: in 1933 publiceerde Trotski een analyse van het nationaalsocialisme – Čto takoe nacional-socializm? (Wat is nationaalsocialisme?) – waarin hij het nationaalsocialisme omschreef als de onverteerde barbarij en braaksel van het kapitalisme.[13] Zulke sterke bewoordingen laten een duidelijk onderscheid zien tussen het Franse liberaalkapitalisme en het Duitse nationaalsocialisme.
De hierboven uitgelichte gebreken in het werk van Service zijn slechts enkele voorbeelden. Een vollediger beeld wordt geschetst door David North.[14] Hij reageerde met het boek In Defense of Leon Trotsky, dat – hoewel North als leider van het trotskistische Internationale Comité van de Vierde Internationale uiteraard sympathiek staat tegenover Trotski – goed werd ontvangen nadat Bertrand M. Patenaude het werk onder de publieke aandacht bracht.[15] Daarmee werd het anticommunisme van Service zelfs door zijn conservatieve collega’s aan de kaak gesteld.
Het moge duidelijk zijn dat een van de meest populaire en toegankelijke biografieën over Trotski doorspekt is met selectief brongebruik en geschiedvervalsing. Het verwerken van dit type onwaarheden is kenmerkend voor het anticommunistische discours en is niet enkel te wijten aan nalatigheid van de historicus. De repliek vanuit trotskistische hoek betoogt dat dit nog altijd een heet hangijzer is. De zoektocht naar een objectieve biografie over Leon Trotski gaat dus onverminderd door, evenals de strijd van historici tegen subjectieve geschiedschrijving vanuit zowel anticommunistische als communistische hoek. Aan ons als geesteswetenschappers is het dan ook de taak om de subjectiviteit van gerenommeerde auteurs als Robert Service te herkennen, te bekritiseren en om alternatieven te bieden.
Literatuurlijst
Gray, John, ‘Behind the Myth’, Literary Review (12 oktober 2009).
Hoover Institution on War, Revolution, and Peace, via: https://www.hoover.org/.
North, David, In Defense of Leon Trotsky (Detroit 2010).
Patenaude, Bertrand M., ‘Reviewed Works: Trotsky: A Biography by Robert Service, In Defense of Leon Trotsky by David North’, The American Historical Review 116 (2011) 3, 900-902.
Sebag Montefiore, Simon, ‘Trotsky: the eccentric ladies’ man’, The Telegraph, 21 augustus 2015.
Service, Robert, Comrades! A History of World Communism (Cambridge 2007).
Service, Robert, Trotsky: A Biography (Londen 2009).
Trotski, Leon (vert. Marja Wiebes en Yolanda Bloemen), Literatuur en revolutie (Moskou 1924).
Trotski, Leon, Čto takoe nacional-socializm? (1933).
Noten
[1] Robert Service, Trotsky: A Biography (Londen 2009). [2] John Gray, ‘Behind the Myth’, Literary Review (12 oktober 2009). [3] Simon Sebag Montefiore, ‘Trotsky: the eccentric ladies' man’, The Telegraph, 21 augustus 2015. [4] Hoover Institution on War, Revolution, and Peace, via: https://www.hoover.org/. [5] Robert Service, Comrades! A History of World Communism (Cambridge 2007) 22. [6] David North, In Defense of Leon Trotsky (Detroit 2010) 129. [7] Service, Trotsky, 113. [8] Ibidem, 516. [9] Trotski en Stalin hadden elkaar pas drie jaar eerder voor het eerst ontmoet bij het partijcongres in Londen en verbleven beiden in ballingschap. [10] Service, Trotsky, 316-318. [11] Leon Trotski (vert. Marja Wiebes en Yolanda Bloemen), Literatuur en revolutie (Moskou 1924) 206-207. [12] Service, Trotsky, 480. [13] Leon Trotski, Čto takoe nacional-socializm? (1933). [14] David North, In Defense of Leon Trotsky (Detroit 2010). Een overzicht van de hierin aangehaalde punten is te vinden via: http://trotzki.gleichheit.de/wp-content/uploads/blunders_service.pdf (geraadpleegd op 17 mei 2020). [15] Bertrand M. Patenaude, ‘Reviewed Works: Trotsky: A Biography by Robert Service, In Defense of Leon Trotsky by David North’, The American Historical Review 116 (2011) 3, 900-902; Bertrand M. Patenaude is eveneens werkzaam bij the Hoover Institution en publiceert regelmatig voor de conservatieve krant The Wall Street Journal.